Atangaye na jua hujua
Hizi ni ngeli maelezo yake na maneno kadhaa yanayopatikana katika kila ngeli. NGELI MAELEZO Mifano A – WA Hii ni ngeli ya majina ya viumbe wenye uhai, vinavyoonekana na visivyoonekana. Majina ya ngeli hii hayana mianzo maalum. Mtu – Watu Malaika – Malaika Mwalimu – Walimu Daktari – Madaktari Nyani – Manyani Bata – Mabata…
Sentensi huwa na sehemu kadhaa madhalani nomino, kivumishi, kitenzi, kiunganishi, kihusishi, kielezi, kiwakilishi na kihisishi. Ipo mipangilio kadhaa laini nitashughulikia michache. Nomino + kivumishi + kitenzi + kielezi Km. Mwanasheria huyu ametoka Amerika. Nomino + kitenzi + kielezi Km. Bibiarusi anatembea kwa madaha. Kiwakilishi + kitenzi + kielezi Km. Huyu anaimba vizuri. Kitenzi + Kielezi….
Neno linalounganisha maneno, vikundi vya maneno au sentensi. Vipo viunganishi aina kadhaa kama vile: Viunganishi vya kulinganisha/kufananisha Fakaifa, kaifa, kefu, sembuse, seuze Viunganishi vya uteuzi Ama, au, badala ya, mahali pa Viunganishi vya kuonyesha sababu Kwa sababu, kwa minajili, kwa maana, kwa ajili ya, kisa na maana,maadamu, kwani, madhali, kwa kuwa, ili Viunganishi vya mambo…
Haya ni maneno ambayo huzungumzia mambo ambayo yaliyotendeka, yanayotendeka au yatakayotendeka. Maneno haya ni yale yale yanapatikana katika ngeli ya vitenzinomino KU-KU. Mfano: Nomino Kusema – kitenzi ni sema Nomino Kuimba – imba Nomino Kuruka – ruka Nomino Kuchapisha – chapisha Zipo aina mbalimbali za vitenzi. Mifano: Vitenzi vya mzizi mmoja Ja, la, pa, wa,…
Abjadi ni nini? Abjadi au alfabeti ni sauti 30 za lugha ya Kiswahili. Hata hivyo tukirejelea kamusi kuu ya TUKI tutapata 31. Herufi C, Q na X hazipo katika alfabeti. Tazama herufi sifuatazo:- a, b, ch, d, dh, e, f, g, gh, h, i, j, k, kh, l, m, n, ng’, ny, o, p, r,…
Vihisishi ni maneno ya kuonyesha hisia mbalimbali za mzungumzaji. Alama ya hisi hutumika baada ya kiingizi! Tazama baadhi ya viigizi vifuatavyo vilivyopangwa kulingana na hali tofautitofauti: Dharau Mifano: Chub!Chup! Ebo! Khaa! Kefle! Po! Pukachaka! Nyoo! Us! Wee! Zii! Furaha / Shangwe Haleluyah! Ewaa! Chabaa! Oyee!Oyaa! Huree! Shabash! Heshima Tafadhali! Huruma Jamani! Pole! Maskini! Huzuni Pole!…
Kielezi ni neno linaloelezea zaidi kuhusu kitenzi, kivumishi au kielezi. a) Vielezi wakati (Adverbs of time) Tutaonana mwakani.Mzee mlevi alifika usiku wa manane. b) Vielezi mahali (Adverbs of place) Wameondoka kwenda cheteni.Ndege wameingia kiotani. c) Vielezi jinsi au namna (Adverbs of manner) Amecheza kwa ustadi.Walimaliza chakula haraka. d) Vielezi kiigizi (Adverbs of interjection) Alianguka mchangani…
Haya ni maneno ya kutaka kujua. Vipo viulizi aina kadhaa kama vile vinavyochukua na visivyochukua viambishi ngeli. Kiulizi ngapi? Hutaka kujua idadi ya vitu au watu. Hutumika katika hali ya wingi pekee. Kwa mfano: Watoto wangapi wameingia? Unataka viatu vingapi? Kiulizi gani? Kiulizi hiki hutaka kuakiki na kutofautisha kati ya nomino husika. Kwa mfano: Unazungumzia…
Vihusishi ni nini? Haya ni maneno yanayoonyesha uhusiano wa nomino na nyingine. Kwa njia nyingine tunaweza kusema ni uhusiano wa mtu na mwengine ama kitu. Haya ni maneno yanayoonyesha uhusiano wa nomino na nyingine au kitu na kingine. Vihusishi vya mahali. Yupo mkabala na gari. Paka yu chini ya meza. Panya ameingia ndani ya shimo….