Sarufi
Kuakifisha nomino mahususi visivyo
Nomino mahususi huanza kwa herufi kubwa lakini wanafunzi wengi huziandika kwa herufi ndogo kama vile:-
- mungu – Mungu
- kimathi – Kimathi
- mombasa – Mombasa
- kenya – Kenya
- ziwa Nakuru – Ziwa Nakuru
Kuandika kivumishi kabla ya nomino.
Mwanafunzi aelewe kuwa kivumishi huelezea zaidi kuhusu nomino na hakiwezi kuja kabla ya nomino. Km.
- Huyo mtu – mtu huyo
- Hiyo shule – shule hiyo
- Hayo mayai – mayai hayo
- Hicho kiatu – kiatu hicho
Ngeli na viambishi vyazo.
Mwanafunzi asitumie viambishingeli tofauti na nomino kuu katika sentensi. Atumie ngeli na viambishi vyake ipasavyo. Km.
- Pua linaniuma – pua inauma
- Alipigwa kichwani mwake – alipigwa kichwani
- Darasa yake ni ile – darasa lake ni lile
Wingi usiokubalika
Yapo maneno ambayo hayawezi kubadilika katika umoja na wingi. Mwanafunzi ajue kupachika kiambishi cha kuonyesha wingi katika maneno hayo ni kupotosha maendelezo. Mifano:
- Madawa ya kulevya – dawa za kulevya
- Masaa – saa
- Mapua yanauma – pua inauma
- Mashule yamefungwa – shule limefungwa
- Makaratasi yalipeperushwa na upepo – karatasi zilipeperushwa kwa upepo
Matumizi ya kistari kifupi
Ukanushi
Ukanushi wa viambishingeli
- Ngeli A – Wa hukanushwa kwa ha na hawa
- Ngeli Li – Ya hukanushwa kwa hali na haya
- Ngeli U – I hukanushwa kwa hau na hai
- Ngeli Ki – Vi hukanushwa kwa haki na havi.
- Ngeli I – Zi hukanushwa kwa hai na hazi. Nk
Ukanushi wa viambishinafsi
- Kiambishi ni nafsi ya kwanza umoja hukanushwa kwa si. Mfano ninapenda – siendi
- Kiambishi tu nafsi ya kwanza umoja hukanushwa kwa hatu.
- Kiambishi u nafsi ya kwanza umoja hukanushwa kwa hu.
- Kiambishi m nafsi ya kwanza umoja hukanushwa kwa ham.
- Kiambishi a nafsi ya kwanza umoja hukanushwa kwa ha.
- Kiambishi wa nafsi ya kwanza umoja hukanushwa kwa hawa.
Maendelezo au hijai
Kutenganisha vifungutenzi
Mwanafunzi asitenganishe vitenzi au vifungutenzi kwa sababu humwadhiri katika msamiati. Alama zake hupunguzwa kwa sababu hiyo. Mifano ni:
- Yanayo tupa – yanayotupa
- Tunapo soma – tunaposoma
- Wanavyo imba – wanavyoimba
- Kinacho tisha – kinachotisha
- Tulipo amka – tulipoamka
Kutenganisha vielezi radidi au vikariri.
Makosa haya huadhiri misamiati pia. Mwanafunzi aelewe kuwa vielezi radidi huandikwa kama neno moja.
- Ovyo ovyo – ovyoovyo
- Aste aste – asteaste
- Pole pole – polepole
- Hobela hobela – hobelahobela
- Juu juu – juujuu
Kutenganisha nominoambata
- Mwana hewa – mwanahewa
- Askari polisi – askaripolisi
- Mwana sesere – mwanasesere
- Kiangaza macho – kiangazamacho
- Kiinua mgongo – kiinuamgongo
Kuongezea herufi katika neno
- Makaazi – makazi
- Masikini – maskini
- Ekisrei – eksrei
- Rundi nyumbani – rudi nyumbani
- Kanyanga – kanyaga
- Chemichemi – chemchemi
- Bibilia – Biblia
- Lisaa – saa
Kutoa herufi katika neno
- Gorofa – ghorofa
- Mandazi – maandazi
- Makuli – maakuli
- mankuli – maakuli
- Sherekea – sherehekea
- Maskio – masikio
- Malum – maalum
- Mnyonyoko wa udogo – mmomonyoko wa udongo
Masa ya herufi tata
- Panguza – pangusa
- Guruguza – gurugusa
- Guza – gusa
- Chamba – shamba
- Roli – lori
Kuunganisha maneno
Yapo maneno mengi hasa nomino, viunganishi pamoja na vitenzi ambayo wanafunzi huandika kama neno moja badala ya maneno mawili. Mifano:
- Mwalimumkuu – mwalimu mkuu
- Kwasababu – kwa sababu
- Kwanini – kwa nini
- Kwakuwa – kwa kuwa
- Namimi – nami au na mimi
- Nayeye – naye au na yeye
- Ilikucheza – ili kucheza
- Ilituende – ili tuende
Maendelezo mabaya katika utohozi
Maneno yaliyotoolewa huwa yameandikwa kutoka katika lugha ngeni kwa kubadilisha katika Kiswahili kuifuata sauti zile zile sa lugha husika.
- Ambulanci – ambulansi
- Geograhia – Jiografia
- Siyansi – Sayansi
- Technologia – tekinolojia
- Televisioni – televisheni
- Secondari – sekondari
- Radio – redio
- Oxygeni – oksijeni
- Kabondioxidi – kabonidayoksaidi
- Millioni – milioni
Matumizi ya msamiati usio vidahizo
Hata kama Kiswahili kinakua, mwanafunzi ajue kuwa maneno yasiyotiwa kwenye kamusi yaani vidahizo asiyatumie. Yapo majina kadhaa ambayo yanaibuka kutoka kwa lugha ya mtaani au katika lahaja za Kiswahili ambazo hasijakubalika . Mifano ni kama vile:
- Kaski
- Ndemi na mathathi
- Yaumu
- Bimithili
- Tamadhali
Wingi na umoja wa nomino fulani spesheli
Yapo majina ya ngeli A – Wa ambayo huchukua wingi unaotatiza yanawabwaga wanafunzi mno. Mifano:
- Nyani wamelala – manyani wamelala.
- Seremala wanashona manguo – maseremala wanashona nguo.
- Bata wameruka – mabata wameruka.
Kubadili fani za lugha
Methali
- Siku za mwizi ni makumi manne.
- Siku njema huonekana mafungulia nyama.
- Siku njema huonekana mafungulia bakari/ Ng’ombe
Kutumia majina ya ushairi
- Abu
- Abyadhi
- Bakari
Tanbihi;
Yapo masa zaidi japo nimeyataja machache. Unapoendelea kupitia insha yako pamoja na mdarisi u mwanafunzi wako, utapata kuwa yatajitokeza zaidi. Uliza mwalimu kila kosa alilokistari kama huelewi ili ujue ni kwa nini amefanya hivyo.